هگمتانه در همدان نام کهن شهری است که از دوره مادها به یادگار باقی مانده و مادر شهرهای باستانی تمدن ایران زمین به شمار می‌رود، تاکنون از این محوطه باستانی آثار ارزشمند و بی نظیری از دوره‌های مختلف تاریخی از جمله اثر معروف "ریتون طلایی شیر بالدار اکباتان" کشف شده است.
ریتون طلایی شیر بالدار آنقدر در ایران و دنیا شهرت دارد که شاید هر کسی که علاقه ای هم به تاریخ و باستان شناسی و میراث فرهنگی نداشته باشد حداقل برای یکبار تصویر آنرا دیده است، این اثر بی نظیر در جریان کاوش‌های باستان شناسی در محوطه باستانی هگمتانه در همدان کشف شده است.
تپه باستانی هگمتانه با وسعتی حدود 40 هکتار در دل بافت قدیمی شهر همدان و در حد فاصل خیابان‌های اکباتان،شهدا و بلوار هگمتانه قرار دارد، این نقطه کانون تمدن ایران زمین در دوره مادها بوده است، این محوطه باستانی امسال در یونیسف به جمع آثار جهانی پیوست و ثبت جهانی شد.
**تاریخچه کاوش‌های باستان‌شناسی
سابقه کاوش‌های باستان شناسی در هگمتانه آنطور که گفته می‌شود به سال 1913 بازمی گردد البته برخی باستان شناسان زمان آغاز کاوش‌ها را سال 1896 می‌دانند.
در سال 1913 زمانی که یک هیات فرانسوی به سرپرستی شارل فورسی از طرف موزه لوور در این نقطه مشغول فعالیت باستان شناسی و کاوش شدند، پس از آن نیز کاوش‌ها در فواصل مختلف زمانی تداوم یافت و تاکنون نیز ادامه دارد.
در ادامه نیز کاوش‌هایی نیز که به سرپرستی دکتر محمدرحیم صراف سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی طی سال‌های 1362 تا 1378 انجام شد، منجر به شناسایی شهر بزرگی در دل خاک شد که امروزه تپه هگمتانه شناخته می‌شود، مجمموعا 14 فصل کاوش باستان شناسی از سوی باستان شناسان داخلی در این مجموعه انجام شده است.
عملیات آزاد سازی این مجموعه باستانی از خانه‌های مسکونی و تجاری که بر روی آن واقع شده بود از سال 1347 شمسی آغاز و تا سال 1353 حدود 15 هکتار آن به عنوان مرحله اول خریداری و تملک شد و کاوش‌های باستان شناسی از سال 1362 توسط کارشناسان مجرب سازمان میراث فرهنگی آغاز شد.
در طی سالها کاوش در این محدوده باستانی آثار فوق العاده ارزشمندی همچون لوح زرین، کوزه شکسته،بشقاب نقره ای و پایه ستون سنگی یافت شده که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنها است.
در قسمت دیگری از این تپه باستانی که امروزه به موزه هگمتانه تبدیل شده است، بخشی از آثار کشف شده در این مجموعه به نمایش گذاشته شده است که شامل آثار سنگی، سفالی، استخوانی و فلزی از دوره‌های پیش و پس از اسلام می‌شود.
**اشیای تاریخی کشف شده در محوطه باستان هگمتانه
لوح‌های زرین و سیمین از جمله اشیای تاریخی کشف شده در محوطه باستان هگمتانه است که به عنوان نمونه می‌توان از لوح زرین داریوش دوم، لوح زرین آرشام (اجداد داریوش) و لوح آریارمنه متعلق به دوره هخامنشی کشف شده در محوطه باستان هگمتانه نام برد.
جام‌ها و کاسه‌های زرین و سیمین، از جمله ریتون مشهور طلایی با نقش سر بز، کوزه‌های سفالی، و سکه‌های مفرغی از دوره‌های مختلف از اشیای فلزی و سفالی کشف شده هستند.
همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع 9 متر و 2 برج عظیم و کم‌نظیر معماری و سازه‌ها در هگمتانه و آثاری از یک شبکه منظم و پیشرفته آبرسانی در این مجموعه باستانی قرار دارد که نشان‌دهنده تمدن پیشرفته مادها و پارت‌ها است.
بقایای ساختمان‌هایی با معماری منظم شامل حیاط، اتاق‌ها و انبارها، پایه ستون سنگی از دوره اردشیر دوم هخامنشی، مجسمه‌های گلی، مهرهای شیشه‌ای، سرپیکان‌های مفرغی و سنگ‌نگاره‌های زرین، کشف گورستان‌های مربوط به دوران پارتی و اسلامی، از جمله تدفین‌ها در تابوت‌های سفالی و خمره‌ها که نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و فرهنگی هگمتانه به عنوان پایتخت مادها و پایتخت تابستانی هخامنشیان است.
**اشیای کشف شده در هگمتانه در دنیا بی نظیر است
محمد شعبانی باستان شناس همدانی اظهار کرد:کاوش‌های غیر رسمی تپه هگمتانه از سال 1896 آغاز شد، بیش از 120 سال قدمت دارد و چندین فصل توسط باستان شناسان خارجی و ایرانی انجام شده است.
باستان شناس همدانی افزود: در گذشته این کاوش‌ها به صورت علمی نبوده و دنبال کشف اشیا بودند اما در دهه‌های جدید کاوش‌های علمی با رویکرد پاسخ به سوالات علمی انجام شده است، در حول این کاوش‌های علمی آثار و اشیاء زیادی به دست آماده و خیلی از این اشیا منسوب به هگمتانه بوده و خیلی از آنها نیز در کاوش‌های علمی به دست آمده و مستند است.
شعبانی گفت: بخش زیادی از این اشیاء منسوب به هگمتانه شامل اشیاء زرین و سیمینی هستند که تصاویر آنها در فضای مجازی و خبرگزاری‌ها منتشر شده است و خیلی از این اشیاء در موزه‌ها و مجموعه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شوند زیرا این اشیاء در طی کاوش‌هایی به دست آمدند که خیلی سال از آنها گذشته و علمی و مستند نبودند علاوه بر آن خیلی از این اشیاء در طی نقل و انتقال و بازرسی از افراد مشکوک کشف شدند و حین کاوش به دست نیامدند و سپس حفار غیر مجاز و یا شخصی که اشیاء را در اختیار داشته ادعا کرده که این اشیاء از هگمتانه به دست آمده به همین سبب بخشی از این اشیاء به این شکل منسوب به هگمتانه است.
وی ادامه داد: اگر ما خیلی از این اشیاء زرین و سیمین منسوب به هگمتانه را فاکتور بگیریم آنچه که از کاوش‌های علمی هگمتانه به دست آمده و به شکل مستند و متقن می‌توانیم در نتیجه کاوش‌ها از هگمتانه به آن استناد کنیم این اشیاء در گزارش‌های باستان شناسی و مقالات علمی آمده و ارجاع به این اشیاء مشخص و قابل استناد است.
**آثار کشف شده از هگمتانه قابل قیمت گذاری نیست
باستان شناس همدانی افزود: از جمله این اشیاء تعداد زیادی از ظروف و اشیاء سفالی است که طی 11 کاوش دکتر صراف در هگمتانه انجام داده کشف شده و برخی از آنها در موزه هگمتانه و تعدادی دیگر نیز در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود که از نظر باستان شناسی و فرهنگی و تاریخی حتی به روی یک شیء سفالی نمی توان قیمت گذاشت اما مجزا از اشیاء فلزی و زرین و سیمین منسوب به همدان هستند.
شعبانی گفت: غیر از اشیاء سفالی از جمله تعداد هفت قطعه لوح سیمین و زرین که کتیبه میخی روی آنها نقش بسته و منسوب به هگمتانه هستند و به نظر می‌رسد از حفاری‌های غیرمجاز یا فعالیت‌های عمرانی در شهر به دست آمده که اینها برخی در موزه ملی و تعداد بیشتری از آن در مجموعه‌های خصوصی و موزه‌های خارجی نگهداری می‌شود و متعلق به دوران هخامنشی است.
وی ادامه داد: هفت لوح طلا و نقره قابل ارزش گذاری نیست علاوه بر اینکه سند مکتوبی از یک دوره تاریخی از یک کشور محسوب می‌شوند.
باستان شناس همدانی افزود: به جز این هفت لوح، یک سری اشیاء زرین و سیمین دیگری نیز داریم که منسوب به هگمتانه است از جمله کاسه‌ها و جام‌های معروف دوران هخامنشی که معروف ترین آنها ریتون به عنوان نماد دوره هخامنشی شناخته می‌شود که منسوب به هگمتانه هستند و هیچکدام از آنها از کاوش‌های علمی که در هگمتانه انجام شده به دست نیامدند و در طی فعل و انفعالاتی که از طریق حفاری‌های غیرمجاز یا شناسایی اشیاء توسط یگان حفاظت یافت شدند، اعلام شده که این اشیاء از محوطه هگمتانه به دست آمدند که نمی تمی توان بر روی آنها ارزش گذاری کرد، علاوه بر جنس آنها که از طلا و نقره 24 عیار ساخته شده است خود شیء ارزش تاریخی و فرهنگی دارد و نمونه هایش در خود تاریخ ایران باستان و دنیا بی نظیر است.
**رهاورد:
با توجه به ضرورت آگاهی مردم هر جامعه به ویژه نسل جدید با تاریخ و تمدن میهن خود ضرورت دارد مسوولان ذی‌ربط نسبت به آگاه سازی شهروندان در خصوص پیشینه و تمدن منطقه سکونت خود اقدام کنند.
در این راستا برگزاری اردوهای بازدید از محوطه باستانی هگمتانه و موزه داخل آن برای محافل دانشجویی و دانش‌آموزان پیشنهاد می‌شود، همچنین می‌توان از ظرفیت رسانه‌ها نیز برای معرفی هرچه بیشتر پتانسیل‌های موجود در این خصوص استفاده کرد تا ایرانیان بدانند صاحب چه تاریخ و تمدن درخشانی هستند.